عمده گیاهان دارویی در ایران

بر اساس تحقیقی که از طرف دانشگاه علوم پزشکی تهران در مورد شایعترین گیاهان دارویی خریداری شده از عطاری‌ها در شهر تهران در سال ۱۳۸۷ انجام شده است، شایعترین گیاهان خریداری شده از عطاران:

• در فصل بهار به ترتیب: گل گاو زبان، سنبل الطیب، خاکشیر، بنفشه
• در فصل تابستان به ترتیب: خاکشیر، کاسنی، شاه تره، تخم شربتی
• در فصل پاییز، به ترتیب: آویشن، پنیرک، گل ختمی، بنفشه
• در فصل زمستان به ترتیب: دارچین، زنجبیل، چهارگل و آویشن بوده است.

نام به فارسی	نام علمی	تصویر	قسمت مورد استفاده	توضیح
آقطی سیاه	Sambucus nigra		گل ها	از دم کردهٔ گل‌های خشک آن برای مداوای سرماخوردگی (عرق آور است) برای مبارزه با کاتاره‌های مجاری تنفسی فوقانی و برای درمان ناراحتی‌های عصبی خفیف استفاده می‌کنند.
آویشن	Thymus vulgaris		سرشاخه ها	برای مصارف دارویی سرشاخه‌های این گیاه را در اوایل دورهٔ گلدهی جمع‌آوری می‌کنند سپس آن را در لایه‌های نازک در سایه یا در خشک کن با حداکثر ۳۰ درجه سانتیگراد حرارت خشک می‌کنند. دم کردهٔ آن به هضم غذا کمک می‌کند و ضد سرفه است. این گیاه تشنجات را تسکین می‌دهد و ضد بو است.
اسطوخودوس (لاواندا)	Lavandula angustifolia (نام یکی از گونه‌های)		ساقه‌ها و گل ها	از آن به عنوان ملین سبک استفاده می شودهمچنین این گیاه مسکن خفیفی است.
افسنتین	Artemisia absinthium		شاخهٔ برگ دار	به صورت مخلوط برای تحریک اشتها، ترشح شیره معده و صفرا و علیه قولنج‌های روده‌ای به کار می‌رود. مصرف طولانی این گیاه خصوصاً نوشابه‌های الکلی که از آن تهیه می‌گردد باعث ایجاد اعتیاد، از دست دادن حواس و حتی بیماری‌های عصبی درمان ناپذیر است.
بادیان رومی انیسون	Pimpinella anisum		میوه ها/دانه ها	برای مصارف دارویی میوه آن را پس از برداشت خشک می‌کنند بعد آن را می‌کوبند و دانه‌ها را جمع‌آوری می‌کنند. دانه‌های خشک شده را باید در ظرف‌های بسته و در محلی خشک نگهداری کرد. این گیاه را در ترکیباتی که دافع نفخ کودکان است به کار می‌برند و با اضافه کردن شکر به عنوان خلط آور در طب کودکان مصرف می‌شود. این گیاه همچنین اثر ضد تشنجی قوی دارد و کار غدد اندوکرین، از جمله غدد شیری را تحریک می‌کند.
باباآدم نام گونه گوبو	Arctium lappa (نام علمی گونه)		ریشه	ریشه باید هنگامی که گیاه یکساله است و قبل از آن که گل دهد در فصل زمستان جمع‌آوری شود. از این گیاه به عنوان داروی کمکی در درمان بیماری دیابت نیز استفاده می‌شود. این گیاه اثر مدّر و معرّق نیز دارد. اثرات ریشه باباآدم به پنی سیلین شباهت دارد. همچنین حاوی پلیین است که خواص ضد باکتری و ضد قارچ دارد. در زدودن اختلالات پوست چرب و جلوگیری از پیدایش جوش توصیه می‌شود.
بابونه بابونه آلمانی	matricaria recutita مترادف Matricaria chamomilla		گل ها	غنچه‌های بابونه اثر ضد تورمی، ضد عفونی کننده، معرّق و مسکّن دارد این گیاه بخصوص در طب کودکان مورد استفاده است. دم کردهٔ آن برای درمان گریپ (تعریق کننده و آرام کننده)، ناراحتی‌های معده-روده‌ای یا اسهال بکار می‌رود. خصوصاً اثر ضد عفونی کنندهٔ آن در درمان ورم‌های مجاری ادرا مؤثر است.
بابونه رومی	Chamaemelum nobile		غنچه‌های گل	باید دقت کرد که غنچه‌ها له نشوند. این گیاه سیستم اعصاب را آرام، تشنجات را کاهش و خصوصاً ناراحتی‌های زنانه را تسکین می‌دهند. از آن جوشانده‌ای به نسبت ۲ درصد که مدت ۱۵ دقیقه جوشانده شود تهیه می‌شود که تا ۳ فنجان از آن را هر روز می‌توان مصرف کرد.
بابونه گاوی	Tanacetum parthenium		گل‌ها شکفته شده با کمی از سرشاخه ها	جوشاندهٔ آن کمک درمانی خوبی برای گریپ (عرق آور) است. همچنین در سوء هاضمه (ضد عفونی کننده و بادشکن) و دفع انگل‌های روده‌ای مؤثر است. این نوع بابونه دارای قدرت ضد تورمی نیست.
بادرنجبویه	Melissa officinalis		برگ‌ها	هر چند گیاه بادرنجبویه از تیرهٔ نعناعیان است اما بوی آن به لیمو شباهت دارد. آرام‌بخش با اثر قوی و از بین برندهٔ خستگی اعصاب است. نیرودهنده و ضد تشنج است به علاوه به عنوان مقوی معده، بادشکن، تسهیل کننده عمل هضم و معرق مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بادیان ختایی	Illicium verum		دانه	طعم آن به ادویه شباهت دارد. پودر آن را می‌توان به قهوه اضافه کرد. برای گرم کردن بدن مؤثر است. نوشیدن این چای در هنگام شروع سرماخوردگی توصیه می‌شود همچنین در تسکین دل درد و افزایش شیر مادر هم تأثیر است.
بنفشه سه‌رنگ	Viola tricolor		سرشاخه ها	این گیاه نرم‌کننده و خلط آور است و در ناراحتی مجاری تنفسی به کار می‌رود. همچنین معرق و مدر است. به دلیل تهوع آور بودن این گیاه، مصرف زیاد آن منع شده است. جوشاندهٔ آن دردهای روماتیسمی را تسکین می‌دهد و برای مداوای ناراحتی‌های پوست، درمیت‌ها و اگزما نیز به کار می‌رود. بنفشهٔ سه رنگ انواع مختلفی با رنگ‌های گوناگون دارد.
بنفشه معطر	Viola odorata		سرشاخه‌ها، گل‌ها و برگ ها	بنفشه را در جوشانده‌های مدر و ضد روماتیسمی به کار می‌برند. این گیاه برای مداوای ناراحتی‌های تنفسی، کاتاره برونشیک، سیاه سرفه و زکام به کار برده می‌شود.
بومادران معمولی	Achillea millefolium		اندام‌های جوان، شاخه‌های برگدار و گاهی تنها گل‌های آن	از این گیاه در درمان داخلی برای ناراحتی‌های گاستریک (ورم معده)، اسهال و نفخ شکم و همچنین به عنوان عامل انعقاد خون و برای تسکین دردهای عادت ماهانه استفاده می‌کنند. باید تذکر داد که بومادران را نباید به مقدار زیاد یا در مدتی طولانی مصرف نمود.
به‌لیمو	Aloysia citrodora		برگ	به چای به لیمو «چای جادویی» و «چای آرامش» نیز گفته می‌شود. برگ این گیاه در رفع تپش قلب، سردردهای یک طرفه، سرگیجه، حالات عصبی و خستگی‌های روحی بسیار مفید است. به لیمو برای تقویت معده بسیار مؤثر است که برای این منظور بهتر است همیشه به صورت دم کرده مانند چای مصرف شود.
پنج‌انگشت	Vitex agnus-castus			گیاه پنج انگشت یا «فلفل بری»، برای زنانی که دوران یائسگی را سپری می‌کنند، مفید است. این گیاه گرگرفتگی زنان را در دوران یائسگی کاهش می‌دهد همچنین برای رفع سندرم پیش از قاعدگی دختران مفید است.
پونه کوهی	Origanum vulgare		برگ	آرامبخش است و جهت رفع خستگی و سردرد مؤثر است. تسریع کننده عمل هضم است و نوشیدن چای آن بعد از غذا توصیه می‌شود. برای کم کردن سرفه مؤثر است همچنین تنظیم قاعدگی در زنان تأثیر دارد.
پیرو اَربَس	Juniperus communis
ترشک	Rumex crispus
توت‌فرنگی	Fragaria vesca
تیریشه	Pueraria montana
جو دوسر یولاف	Avena sativa		دانه و گاهی اوقات کاه	دانه‌های خوشه رسیده را خشک می‌کنند و می‌کوبند. ترکیبی از ویتامین ب، اسید پانتوتنیک و کاروتن‌ها است. برای اشخاصی که دوران نقاهت پس از عمل جراحی‌های سخت یا اسهال‌های شدید را می‌گذرانند و نیاز به تجدید قوا دارند مورد استفاده قرار می‌دهند. دم کردهٔ آن اشتها را تحریک می‌کند و دردهای گلو و سینه را کاهش می‌دهد. این گیاه اثر تقویت کننده دارد و خستگی‌های عصبی و اضطراب و بی خوابی مصرف می‌شود. فعالیت تیروئید را نیز کاهش می‌دهد و به عنوان داروی کمکی در درمان اسکلروز و فشار خون بالا به کار می‌رود.
چای ترش	Hibiscus Sabdariffa			بعد از ریختن گل کاسبرگ متورم شده و به شکل میوه در می‌آید. این کاسبرگ متورم شده برای درست کردن چای مورد استفاده قرار می‌گیرد. رنگ چای به مانند یاقوت قرمز است هرچند که بر اساس محل کاشت رنگ آن تا حدودی تغییر می‌کند. در صورت تمایل و برای کم کردن طعم ترش آن با عسل مصرف می‌شود. حاوی سیتریک اسید و اسید تارتاریک است. نوشیدن آن برای رفع خستگی و سستی بدن مؤثر است. نوشیدن آن همراه با یخ نیز در فصل تابستان رایج بوده در رفع گرمازدگی تأثیر دارد. از آنجائیکه مقادیر زیادی پتاسیم دارد در افزایش ادرار مؤثر است. در رفع تورم بدن و از بین بردن خماری بعد از نوشیدن الکل مؤثر است. در جلوگیری از خستگی چشم و یا رفع خستگی چشم تأثیر دارد. نوشیدن آن به کسانی که زمان زیادی از کامپیوتر استفاده می‌کنند توصیه می‌شود. حاوی مقادیر زیادی ویتامین سی است.
چای کوهی	Hypericum perforatum
چریش	Azadirachta indica
ختمی	Althaea officinalis		تمام قسمت‌ها، ریشه، برگ، گل	گل‌ها را باید قبل از باز شدن در صبح زود چید. ختمی یکی از مهمترین گیاهان دارویی لعاب دار است. از دم کردهٔ آن در هنگام تورم مجرای تنفسی فوقانی به عنوان ضد سرفه و خلط آور و نرم‌کننده استفاده می‌شود.
دارچین	Cinnamomum verum		پوست شاخه‌ها	دارچین درختی است همیشه سبز به ارتفاع ۵ تا ۷ متر که از تمام قسمتهای آن بوی معطر دارچین استشمام می‌شود. نخستین برداشت محصول از درختان پرورش یافتهٔ چهار ساله صورت می‌گیرد. پوست خشک شده دارچین بصورت قطعنات لوله‌ای شکل در بازرگانی عرضه می‌شود. دارچین گرم‌کننده بدن است و تقویت کنندهٔ اعمال هضم و جریان گردش خون است و از آن برای رفع سوء هضم‌ها مخصوصاً در مواردی که با نفخ همراه باشد به عنوان بادشکن استفاده می‌شود. برای کم کردن درد معده و اسهال مصرف می‌شود. خاصیت جمع‌کنندگی رحم داشته و برای درمان خونروی در فواصل قاعدگی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد. بهتر است از مصرف آن در زمان حاملگی خودداری شود.
رازک	humulus lupulus
رازیانه	Foeniculum vulgare
رزبری قرمز	Rubus idaeus
رز گالیکا	Rosa gallica
رومارن رزماری	Rosmarinus officinalis
ریحان	Ocimum basilicum		برگ و سرشاخه‌های جوان و گلدار	این گیاه به عنوان شاه گیاهان دارویی شهرت دارد. در غالب نواحی مردابی که پشه و حشرات فراوان دارد، گلدان آن در دهانه پنجره منازل، جهت دفع حشرات گذاشته می‌شود. ریحان در تقویت عمل دستگاه هضم، تسریع عمل هضم، از بین بردن نفخ، دل درد یا استفراغ مؤثر است و به کسانی که معدهٔ ضعیف دارند توصیه می‌شود.
زالزالک	Crataegus
زبرینه مروارید عطری	Galium odoratum
زرشک معمولی	berberis vulgaris
زنجبیل	Zingiber officinale
زوفا	Hyssopus officinalis
زیره	Carum carvi
سرخارگل	Echinacea angustifolia
سنبل‌الطیب	Valeriana officinalis		ریشه
سنبل خطایی	Angelica archangelica
شاه‌افسر	Melilotus officinalis
گل شاه‌پسند	Verbena hastata
شبدر قرمز	Trifolium pratense
شیرین‌بیان	Glycyrrhiza glabra
علف جاروب	calluna vulgaris
علف لیمو	Cymbopogon citratus
قاصدک	Taraxacum officinale
کاسنی	cichorium intybus		ریشه	ریشهٔ نوع وحشی این گیاه جمع‌آوری می‌شود. خشک شدهٔ ریشهٔ آن دارای عطری شبیه به ادویه و طعمی تلخ است. مواد آن ترشح صفرا را بالا می‌برد و چون شیرهٔ معده را تحریک می‌کند باعث افزایش اشتها می‌شود. جوشاندهٔ آن مدر، ملین، و محرک است. از این جوشانده هنگام ابتلاء به بیماری کبدی، سنگ‌های صفراوی یا کلیوی و همچنین در درمان ورم‌های مجاری ادرار استفاده می‌شود. همچنین ماده اینولین داخل آن اثر مثبتی در مداوای دیابت دارد.
کنگر فرنگی	Cynara scoolymus
کوشاد	Gentiana
کهن‌دار	ginkgo biloba
گاوزبان	Borago officinalis			جوشانده گیاه گاوزبان عامل مؤثری علیه ناراحتی‌های مجاری تنفسی، سرفه، گرفتگی صداست. این گیاه بدن را تحریک کرده مبادلات سلولی را تنظیم و سیستم اعصاب را آرام می‌کند. عوارض جانبی: پژوهشگران نسبت به استفاده فزاینده یا درازمدت از گل گاو زبان هشدار می‌دهند. مصرف گل گاو زبان در فرانسه مجاز است اما مراجع بهداشتی آلمان استفاده از آن را توصیه نمی‌کنند. میزان مصرف گل گاو زبان حداکثر ۴–۲ فنجان در روز است و هر فنجان باید حداکثر از ۲ گرم گیاه تهیه شده باشد. برخی از اثرات جانبی گزارش شده در اثر مصرف این گیاه عبارتند از: نفخ و نرمی مدفوع
گزنه	Urtica dioica
گل ساعتی	Passiflora incarnata
گل ماهور	Verbascum thapsus
گل همیشه‌بهار	Calendula officinalis
گندنای کوهی	Marrubium vulgare
گیلاس سیاه	Prunus serotina
مرزنگوش	Origanum majorana
مرزه	Satureja hortensis
مریم‌گلی سالویا	Salvia officinalis		برگ و سرشاخه‌های گلدار	مصرف آن در موارد تأخیر قاعدگی در زنان و تسکین درد در زمان قاعدگی مؤثر است.
میخک صدپر	Syzygium aromaticum
میوه گل رز	Rose hip
نارنج چای بهارنارنج (گل نارنج) یا پوست نارنج	Citrus aurantium
نعناع	Mentha spicata
نعناع فلفلی	Mentha × piperita		برگ	نعناع فلفلی ترشح شیرهٔ معده را تحریک می‌کند، گاز شکم و اسهال را کاهش می‌دهد، در ضمن تحریکات و تشنجات جهاز هاضمه را تسکین داده ترشح صفرا را نیز تحریک می‌کند. این گیاه مسهل صفرای بسیار خوبی بوده، آرامبخش، بادشکن و مقوی معده است.
نعناع گربه‌ای	Nepeta cataria
نمدار چای زیرفون نام گونه نمدار برگ‌درشت	Tilia × europaea Tilia platyphyllos (نام گونه‌ها)			گل‌های کوچکی به رنگ زرد مایل به سبز دارد که در اوایل تابستان شکوفا می‌شود تنها از گل و برگ‌های نزدیک به گل برای تهیه چای استفاده می‌شود. یه علت داشتن خاصیت تسریع کنندگی هضم بیشتر بعد از غذا مصرف می‌شود. چای آن آرام‌بخش بوده و در بهبود بی‌خوابی تأثیر دارد. نوشیدن آن به افراد عصبی و عصبانی توصیه می‌شود. در اروپا این رسم وجود دارد که این چای به کودکانی که بیش از حد پرتحرک بوده و به حرف والدین گوش نمی‌دهند نوشانده می‌شود. به علت دارا بودن زردینه (رنگیزه) موجب جلوگیری از فشارخون، تصلب شرائین و سکته قلبی است. معرق است و نوشیدن آن برای شروع سرماخوردگی و آنفولانزا توصیه می‌شود. شاخه‌های ریز و کوچک درخت نیز ممکن است برای تهیه چای بکار رود که به علت نداشتن عطر همراه با دیگر گیاهان دارویی به عنوان چای مخلوط بکار می‌رود. چایی که با استفاده از شاخه‌های کوچک تهیه می‌شود در بهبود عملکرد کلیه تأثیر دارد. از آنجائیکه باعث افزایش ادرار و کاهش کلسترول می‌شود، این چای در رژیم غذایی اثربخش است.
هل	Elettaria cardamomum			چای آن در تسریع گوارش و از بین بردن سوزش و احساس سنگینی در معده مؤثر است. قبل از دم کردن بهتر است پوست هل تا حدی که دانه درونی آن دیده شود بریده شود تا عصاره آن راحت تر بیرون بیاید. هل برای درست کردن چای مخلوط مناسب است. برای نمونه در هند برای درست کردن چای مصالح به چای سیاه، هل و دیگر گیاهان دارویی و شیر افزوده می‌شود.
یونجه	Medicago sativa		برگ	یونجه بخاطر خواص معدنی سازی مفیدش برای رفع مشکلات ناخن‌های ترد و شکننده و موهای دو تا چند شاخه و شکنندگی مو مورد استفاده قرار می‌گیرد. یونجه تمام ویتامین‌های شناخته شده شامل ویتامین کا لازم برای ترکیب عواملِ انعقاد خون را مهیا و تجهیز می‌کند. به همین دلیل یونجه در مورد کم خونی توصیه می‌شود. همچنین حضور استروژن یا ورتاک زای گیاهی، که دارای خاصیت دوبلِ هورمونی و معدنی سازی مجدد است در آن مشاهده می‌شود، همان که اجازهٔ توصیه استفاده از یونجه را علیه اختلالات یائسگی و پوکی استخوان می‌دهد.